ЭДИЙН ЗАСГИЙН СОНИРХОЛТОЙ ОНОЛУУД

 

5. Үнэ цэнийн Парадокс буюу Алмаз болон Усны Парадокс (Paradox of Value a.k.a Water-Diamond Paradox)

Хүний бие мах бодид алмазнаас илүү ус нэн зайлшгүй хэрэгтэй байдаг байхад алмазны зах зээлийн үнэ илүү өндөр байдаг. Алмаз нь уснаас илүү ховор байдаг тул илүү үнэтэй байх нь зөв гэж маргах хүмүүс гарч магадгүй ч дэлхийн нийт усны 2,5 хувь нь цэвэр ус бөгөөд зөвхөн 1 хувь-г л бид шууд хэрэглэх боломжтой байдаг. Логик ухагдахууны үндсэн дээр ус илүү үнэ цэнэтэй байх мэт боловч бид алмаз эрдэнэ-д илүү их мөнгө зарцуулж байна.

Зарим судлаачид энэхүү Парадокс-г Үнэ цэнийн Субьектив онолоор тайлбарлах нь элбэг байдаг. Энэхүү онолоор бол аливаа зүйлийн үнэ цэнэ нь нийгэмийн хэрэгцээ болон шаардлагийн үндсэн дээр тодорхойлогддог. Олон хүмүүс ус бол тэдэнд зайлшгүй хангагдсан байх зүйл гэж үздэг ба тэдэнд усны гачигдалд орж буй сэтгэгдэл төрдөггүй учир усны үнэ цэнэ бага байдаг байх нь.

 

4. Хаззуум-Бруукс-н нөхцөл (Khazzoom Brookes Postulate)

Энэхүү нөхцөлийн дагуу үр ашигтай эрчим хүч нэмэгдэх тусам эрчим хүчний зарцуулалт нэмэгддэг байна. Уч чанартаа, ашигт эрчим хүчний гол зорилго нь аливаа бараа үйлчилгээг хүргэх хэрэгцээт эрчим хүчний тоог бууруулах байдаг. Харамсалтай нь:

· Үр ашигт эрчим хүч нь харьцангуй хямд байх тул хүмүүсийг илүү их эрчим хүч хэрэглэхийг дэмждэг.

· Үр ашигт эрчим хүч нь эдийн засгийн өсөлтийг түргэсгэдэг ба эдийн засгийн өсөлт ихсэнэ гэдэг маань илүү их үйлдвэр илүү их цахилгаан бараа гэсэн үг юм. Ийнхүү эрчим хүчний хэрэглээ ихсэнэ.

· Өмнө нь хэт их цахилгаан зарцуулдаг байсан тул хэрэглэгддэггүй буюу цөөн тоогоор хэрэглэгддэг байсан тоног төхөөрөмжүүд илүү ихээр хэрэглэгдэх ба ингэснээр эрчим хүчний хэрэглээ ихсэнэ.

 

3. Уруулын будагны эффект (The Lipstick effect)

Эдийн засгийн нөхцөл хүнд үед ч, хүмүүс тансаг зэрэглэлийн бараа бүтээгдэхүүн авсаар байдаг. Тэд зөвхөн үнэтэй цүнх, үнэтэй машин, үнэтэй булган дээл авхынхаа оронд үнэтэй уруулын будаг авдаг. Ихэвчлэн, эдийн засгийн хүнд нөхцөлд байгаа хүмүүс тухайн байдлаа мартахын тулд ямар нэгэн зүйлээр өөрийгөө хуурдаг. Жишээ нь: Гадуур хоолонд орох, үнэтэй уруулын будаг авах, кинонд явах гэх мэт.

 

2. Кобра эффект (The cobra effect)

Ямарваа нэг асуудалд санал болгосон шийдэл нь асуудлыг илүү дордуулдаг үе гарч байв уу? Кобра эффект нь яг үүний талаар юм. Их Британы Колончлолын үед Энэтхэгт хэт олон тооны кобра могой байдаг байсан ба Британы засгийн газар энэхүү могойны тоо толгойг бууруулахын тулд кобра могой агнах болгонд шан харамж өгөхөөр болжээ. Харамсалтай нь энэхүү шан харамжинд шунасан нутгийн оршин суугчид кобра могойг үржүүлэх болсон байна. Их Британы засгийн газар энэхүү байдалыг олж мэдсэнийхээ дараа шан харамжаа зогсоосон ба нутгийн үржүүлэгчид үржүүлсэн олон тооны могойгоо сул тавьснаар урьд өмнө байснаасаа ч илүү их могойтой болжээ.

 

1. Нийтийн гамшиг (Tragedy of the Commons)

Хувь хүний үндсэн дээр бусдаас хамааралгүйгээр өөрийн сонирхолын төлөө буй бүлэг хүмүүс нийтийн баялагыг үгүйрүүлж нийтийн сонирхолын эсрэг үр дүнг бий болгодог. Хамгийн тодорхой нэг жишээ бол загасчид юм. Нууран дахь загас нь хэн нэгний өмч биш бөгөөд нийтийн баялаг гэж тооцож болно. Загасчин болгон өөрийн ашиг орлого-г нэмэгдүүлэхийн төлөө аль болох их загас барих сонирхолтой байдаг. Гэхдээ мөн загасчин болгон загасны тоо толгойг цөөрүүлэхгүй байх сонирхолтой тул маш их хэмжээгээр загас барихгүй байх ёстой. Учир нь ирээдүйд тэд загас дуусахыг хүсэхгүй бөгөөд үргэлжлүүлэн загасчилсаар байх хүсэлтэй.

“А” загасчин загасны тоо толгойг хамгаалах зорилгоор бага хэмжээний загас барьхаар шийдсэн гэж үзье. Гэтэл бусад загасчид тийм бодолгүй байвал “А” загасчин бусдаас бага орлого олохоос гадна илүү их орлого олох байсан боломжоо алдаж, бусад загасчид загасны тоо толгойг хамгаалах бодолгүй тул загасны тоо багасна.

Бүх загасчид ийнхүү сэтгэх ба үүнээс болж бүх загасчид их хэмжээгээр загасчилсанаар хэдий хэн ч хүсээгүй ч нийтийн баялаг болсон загасны тоо толгой буурдаг байна.

Хот төлөвлөлтийн загварууд

 

Манай улсын нийслэл болсон Улаанбаатар хотод маань манай улсын нийт хүн амын дийлэнх хувь оршин сууж байна.  Зөвхөн 2011 он гэхэд л нийт хүн амын 68 хувь нь хот суурин газар оршин сууж байгаа гэсэн статистик судалгаа гарч байжээ. Хотжилтын жилийн өсөлтийн хувь нь дунджаар 2.81% байна. Ийнхүү хотжилт нэмэгдэж, суурин хүн амын тоо өсөж байгаа цаг үед хот төлөвлөлтийн стратеги-г сайн бодож тунгааж гаргахгүй бол нэгэнт барьчихсан зам, босгочихсон барилга байгууламж-г нураагаад унагаж болохгүй.

Тиймээс, ер нь дэлхий дахинд ХОТ ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ямар  ямар загварууд байдаг талаар ерөнхий ойлголт өгөхийг хичээлээ.

1. Нягт хотжилтын загвар (The compact city model)
Энэхүү загварын гол утга санаа нь, үзвэр үйлчилгээ болон бизнесийн томоохон төвүүд хоорондоо ойрхон зайнд байрших ёстой ба хотын нягтралшилыг дэмжих ойлголт юм. Энэ нь нэг талаас, үр ашигтай нийтийн тээврийн тогтолцоог хөгжүүлэх боломжийг олгож, алхах , дугуйгаар явах зэргийг дэмжин эрчим хүчний хэрэглээг бууруулахад чиглэн, агаарын бохирдолтыг багасгахад зорьдог. Үүнээс гадна нийгэмд аюулгүй байдалын итгэлийн илүү ихээр түгээдэг байна. Ажил болон чөлөөт цагаа өнгөрүүлэх газрууд хоорондоо ойрхон тул түлшний хэрэглээ тодорхой түвшинд буурдаг болохыг олон тооны судалгааны ажилууд баталдаг байна.

2. Хотын төвд тулгууралсан загвар (The core city model)

Нягт хотжилтын загварын нэгэн өөр хэлбэр бөгөөд ерөнхийдөө ижил санаатай байдаг. Энэхүү загварыг хэрэгжүүлэх явцад өндөр барилгууд ихээр баригддаг ба хотын төвийн хэсгээр төвлөрсөн цамхагуудын дүүрэг үүсдэг ба хувийн хауснаас илүүтэйгээр олон давхар орон сууц барих чиг хандлагатай байдаг. Тойрог хэлбэрээр тэлсэн энэхүү загварт, хамгийн гадуур тойрог нь хотын төвөөс хэт ялгаатай буюу дэд бүтэц, зам тээвэр муутай байх рисктэй байдаг.

3. Таван хошуу загвар (The star city model)

Энэхүү загвар нь төвдөө хамгийн гол дүүрэгээ байрлуулсан бөгөөд энэхүү гол төв нь бусад 2догч жижиг төвүүдээр дагалдсан байдаг. Гол төв болон бусад дагалдсан төвүүдийн хооронд нийтийн тээвэр сайн байх бөгөөд энэ нь ХОТ цаашид өргөжин тэлхэд тохиромжтой. Энэ загвар нь хамгийн хувьран өөрчлөх боломжтой буюу уяан хатан загвар юм.

 

4. Дагуул хотын загвар (The Satellite city model)

Ерөнхий том хот бөгөөд түүнийг дагасан жижиг хотуудын хэлбэрээр энэхүү загвар тодорхойлогдоно. Жишээ нь:Улаанбаатар-г дагасан Багануур-г хот болгох гэх мэтээр. Төв хот болон дагуул хотын хооронд ногоон бүс байх бөгөөд дагуул хот нь өөрийн гэсэн нийтийн тээвэр болон дэд бүтэцтэй байна. Хотын захын дүүргүүд нь ихэвчлэн дэд бүтэц муутай болон ядуучуудийн дүүрэг гэгддэг бөгөөд энэхүү загварын тусламжтайгаар эдгээр дүүргүүдийг устгаж оронд нь хот болгон эдийн засаг болон дэд бүтцийн тал дээр дэвшилт гаргахад төвлөрдөг.

 

5. Шугаман хотын загвар (The linear city model)

Шугаман хотын загвар нь үргэлжилсэн тээврийн шугамыг буюу шугаман зэрэгцээ паралел шугамыг даган хөгждөг. Энэхүү загвараар төлөвлөгдсөн хот бусад загварын хотуудыг бодход хүмүүсийн хөл хөдөлгөөн маш их байдаг.

Улаанбаатар хот маань шугаман загвартай бөгөөд энэ нь газарзүйн байршилаас нилээдгүй хамаарсан.

Аль загвар нь манай улсын хотуудад тохирох талаар та бүхэн өөрсдийн дүгнэлтээ хийцгээнэ бизээ.

Дөлгөөн.Г