ХҮҮХДИЙН ХҮЧИРХИЙЛЛИЙН ЭДИЙН ЗАСАГТ ҮЗҮҮЛЭХ НӨЛӨӨ

Улсын хөгжил, ард иргэдийн тайван амьдралд саад болсон маш олон төрлийн асуудал ямар ч улс оронд байдаг. Улам хөгжиж, улам урагшлахын хэрээр шийдэх асуудлууд урсаад л ороод ирдэг. Манай улсын хувьд ч гэсэн шийдэх ёстой маш олон янзын асуудлууд байгаагийн дотроос сүүлийн үед арай дэндээд байгаа нэгэн сэдвийг эдийн засгийн өнцгөөс нь харахаар шийдлээ. Энэ бол хүүхдийн хүчирхийлэл. Тэр хөөрхөн бяцхан амьтдыг хархад хайр хүрж, энхрийлж хайралнуу гэхээс эсрэгээр байна гэдэг үнэхээр гутрам. Ёстой дахиад л нөгөө цөөхөн хүн амаа дурсмаар санагдлаа. Бидний хүн амын тоо хэмжээтэй харьцуулахад хүүхдийн хүчирхийлэл арай дэндэж байгааг дахин дахин сануулъя. Үүний эсрэг үндэсний хөдөлгөөн ч санаачлагдаж эрчийг аваад иржээ. Та хэрэв энэхүү хөдөлгөөнд нэгдэж, өөрийн дуу хоолойг хүргэмээр байвал “Нүдээ Нээ” “Лантуун Дохио” цахим хуудаснуудаас дэлгэрэнгүйг олж уншаарай.

Хүүхдийн хүчирхийллийн бол морал-н хувьд байж боломгүй бөгөөд хэрэв зөвхөн энэ хангалтгүй байгаа бол энэ асуудал эдийн засгийн хувьд ямар үр дагавартайг харцгаая. Үг дуугарч, анхаарал тавьж ажиллахад сэтгэл дутаж байвал ядаж ямар их мөнгө салхинд хийсгэж байгааг нь бас сануулбал арай дээр юм болов уу. Хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбоотойгоор:

·         Эрүүл мэндийн зардал

·         Шүүх буюу эрүүгийн эрх зүйн зардал

·         Хүүхдийн халамжийн зардал

·         Бүтээмжийн алдагдал

·         Тусгай боловсролын зардал гээд маш олон төрлийн зардал дагаад гардаг.

Хэрэв хүүхдийн хүчирхийлэл бага байсан бол эдгээр зардал хэчнээн бага мөн бараг байхгүй байх боломжтой дурдаад дэмий биз.

Сүүлийн үеийн судалгаагаар гэхэд л Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудад жилд 209 тэрбум долларын зардал зөвхөн хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбогдож гарч байна. 2013 онд Зүүн Ази, Номхон далайн орнуудад хийсэн судалгаанаас харахад тухайн бүс нутгийн хэмжээнд хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбогдож гарсан зардал 150 тэрбум америк долларын хэмжээнд хүрсэн бөгөөд энэ нь бүс нутгийн дотоодын нийт бүтээгдэхүүний 1,86 хувьтай тэнцэж байна.  Манай улсын хувьд хэд байгаа бол гээд бодоод үзээрэй.  Хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбогдож гарч буй зардлуудыг бүхэлд нь тооцох боломж тун бага байдаг. Учир нь сэтгэлзүй болон бэлгийн хүчирхийлэлд авсан хохирогчийн эдийн засгийн зардлыг зөв тооцоолох хүндрэлтэй. Үүнийг мөнгөөр хэмжихэд учир дутагдалтай. Үүнтэй уялдаад ч тэр олон улсын хэмжээнд хийгдсэн дээрх судалгаануудад дээрх гарч байгаа зардлуудыг хамгийн бага гэж тодотгосон байдаг. Эдгээр зардлуудаас хамгийн харамсалтай зардал нь бид ирээдүйг авч явах ирээдүйн боловсон хүчин, бизнес эрхлэгч, шинийг санаачлагч, манлайлагч нарийн бүтээмжийг алдагдалтай холбогдон гарч байгаа зардал байна.

Манай улсын хувьд Хүчирхийллийн эсрэг нэг л ТББ-н зардал 500 сая гарсан байна. Хүүхэд хамгааллын үйлчилгээ явуулж буй албан газар, байгууллагуудад улсын төсвөөс үйл ажиллагаа явуулахад нь санхүүжилт олгодог. Үүнд: цалингийн зардал, НДШ, бичиг хэрэг, шуудан интернет, эд хогшил, урсгал засвар, үйлчилгээний гээд л тогтмол болон үйл ажиллагааны зардал ихээр гардаг байна. Ингээд харахаар хүүхдийн хүчирхийлэлтэй холбогдоод хичнээн их зардал гардаг болохыг та харж байгаа байх.

Түүнчлэн, хүүхэд хамгааллын зардалд 10 тэрбум төгрөг шаардлагатай байтал нэг тэрбумыг төсөвт тусгажээ.

Монгол Улсын 2018 оны Төсвийн тухай хуульд:

• Хүүхдийн хөгжил, хамгааллыг сайжруулах арга хэмжээний зардалд хүүхдийн тусламж, үйлчилгээний 108 утасны зардал 216.7 сая,
• Хүүхэд хамгааллын тухай хууль /2016/, Хүүхдийн эрхийн тухай хууль /2016/, Монгол Улсын Их хурлын 2016 оны 45 дугаар тогтоолоор батлагдсан Монгол Улсын Засгийн газрын үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр /2016-2020/-ын 3.4.4-3.4.7 дэх заалтуудыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай зардалд 1,054.4 сая төгрөг,
• Хүчирхийлэлд өртөгсдөд үзүүлэх тусламж, дэмжлэгт зориулж 252.0 сая төгрөг тусгасан байна.

Эдгээр зардлуудыг хэмнэмээр байгаа бол хүчирхийлэл болохоос өмнө сэргийлэх хэрэгтэй.

Г.Дөлгөөн

Хэрхэн сул ханштай байгаа төгрөгтэй аялах вэ?

Монгол төгрөгийн ханш сүүлийн жилүүдэд дэлхийн бусад валютуудын эсрэг нилээдгүй суларлаа. Энэ нь аялж жуулчлах сонирхол бүхий хүмүүсийн хувьд маш муу мэдээ бөгөөд аялалын зардал маш өндөр болж байгаа юм. 2015 оны 12 сард төгрөгийн ам доллартай харьцах ханш 1995 байсан бол 2016 оны эцэс гэхэд 2489 болж өссөн байна.

Хэрхэн сул ханштай байгаа төгрөгтэй аялах вэ?

Ханш сул газарлуу яв. Европоор үнэтэй аялал хийж байхаар, Индонез, Тайланд гэх мэт чиний санхүүд илүү нийцтэй улсуудыг бодоод үзэхэд гэмгүй.  Эсвэл илүү цаашаа явая гэвэл Аргентин-г сонирхоод үзэхэд болох юм.  Аргентины песо Монгол төгрөгийн эсрэг ханш нь 2013 оноос хойш тогтмол унаж байгаа. 2014 онд 1песо 300 гаруй төгрөгтэй тэнцэж байсан бол харин одоо 140 төгрөг байна. Өө бүр эсвэл, Африк явах уу? Өмнөд африк-н 1 ранд 170 төгрөгтэй тэнцэж байна. 2600 төгрөг тухайн улсын нэгж мөнгөн тэмдэгттэй тэнцдэг европ-н улс явж байснаас бас арай дээр сонголт байж болох. Та бодоод үзээрэй.  Мэдээж та нислэгийн зардал гэх мэт зүйлсийг нийт зардалдаа бодож байж эцсийн шийдвэрээ гаргах хэрэгтэй биз.

Хямдралтай үед нь нислэгийн тийзээ худалдаж ав. Ихэнх агаарын тээврийн компаниуд аяллын хямдрал болон бонус зэргийг харамгүйгээр санал болгодог.

Нэгэнт Азиар аялах чиг гаргасан учир Азид хамгийн түгээмэл ашиглагддаг AirAsia  -г сонирхоод үзээрэй.  Тухайн нислэгийн компанийн вебсайт-д бүртгүүлсээр танд шинээр зарлаж буй хямдралын талаарх мэдээг цаг алдалгүй ирэх боломжтой. Хэрэв та аливаа нэгэн агаарын тээврийн компаниар тогтмол үйлчлүүлдэг бол тухайн компанийн гишүүнчлэлийн хөтөлбөрт хамрагдахаа бүү мартаарай. Ингэснээр та үнэгүй нислэг, нисэх онгоцны буудлын амралтын өрөө, суудлаа сайжруулж бизнес класст шилжих гэх зэрэг гишүүний онцгой эрхийг ашиглах боломжтой болж байдаг. Жишээ нь, AirAsia-н BIG Freedom Flyer хөтөлбөрийн хүрээнд тухайн агаарын тээврээр зорчсон нислэг бүрдээ оноо цуглуулж улмаар үнэгүй нислэг авах эрхтэй болдог. МИАТ ч гэсэн Blue Sky гэх хөтөлбөртэй бөгөөд өөрийн зорчсон нислэгээс миль цуглуулж, МИАТ ХК-ийн шагналын тийз болон суудлын зэрэглэл дээшлүүлэх урамшууллыг авах боломжтой.

Магадгүй эсвэл та орон нутгийн аяллыг бас нэг бодоод үзэхэд илүүдэхгүй юм. Монгол улсын байгалийн тогтоц, онгон дагшин байдал дэлхийд шагшигддаг. Тиймээс яагаад энэ удаа Монголоороо аялж болохгүй гэж.

Ямар ч тохиолдолд, ханшны сулрал чиний аялал хүсэл зоригийг унтраах ёсгүй. Ямар ч тохиолдолд хямдхан зардлаар дэлхийг харах боломж байсаар байдаг.

Г.Дөлгөөн

Фиат мөнгө буюу итгэлцэл

Мөнгө. Бидний өдөр тутамдаа хэрэглэдэг цөөхөн хэдхэн зүйлсийн нэг. Мөнгө бидний амьдралд хамгийн том нь биш юмаа гэхэд хангалттай хэмжээний зайг эзэлдэг. Гэвч бидний цөөхөн хэд маань л энэхүү мөнгө гээд байгаа цаасан тэмдэгтийн нэршил болон цаад үнэ цэнийг ойлгодог байх.

Бидний одоо хэрэглэж байгаа энэхүү цаасан мөнгийг ФИАТ мөнгө гэж нэрлэдэг. ФИАТ гэдэг нь латинаар “let it become/let it be” буюу болтугай гэсэн утга илэрхийлдэг байх нь. Тэгэхээр,  мөнгө гэдэг бол үнэ цэнэтэй болтугай гээд л хэлчихсэн итгэл үнэмшил дээр тулгуурласан цаас болж таарлаа.

ФИАТ мөнгө буюу цаасан мөнгийг үнэ цэнэтэй болгодог ганцхан зүйл нь эрх бүхий байгууллагаас гаргасан шийдвэр буюу тухайн улсын засгийн газар нь л энэхүү цаасан мөнгө нь үнэ цэнэтэй бөгөөд тухайн заасан тоон үнэ цэнийг илэрхийлнэ гээд л хэлчихсэн байгаа юм. Ингээд бодоод үзэхээр, бид зүгээр л үнэ цэнэтэй гэдэгт нь итгэдэг учраас энэхүү цаасан мөнгийг амьдралынхаа нэг хэсэг болгочихсон байгаа юм. Нэг өдөр дэлхий дээрх бүх хүн яагаад энэ цаасанд үнэ цэнэ байгаа юм бэ гэсэн эргэлзэх бодолтой сэрлээ гэж бодоход л дэлхийн эдийн засаг газартай шороо бужигнуулаад л унана. Яг үнэндээ бол энэхүү цаасанд үнэ цэнэ байхгүй буюу бид энэхүү цаас үнэ цэнэтэй гэсэн итгэл дээрээ л тулгуурлан ашигладаг. Ингээд бодоод үзэхээр бидний амьдрал бүгд итгэлцэл дээр тулгуурладаг байх нь. Санхүүгийн амьдрал, эдийн засаг хүртэл итгэлцэл байх нь.

Мэдээж, ФИАТ мөнгөнд хэд хэдэн сул тал бий.

1. Засгийн газарт буюу тухайн улсын эрх бүхий байгууллагад мөнгө хэвлэх эрх бий

Хэдийгээр улс орны шийдвэр гаргагчид мөнгө хэвлэх шийдвэрийг хөнгөн хуумгай гаргадаггүй ч гэлээ, хамгийн гол нь тэдэнд шийдвэр гаргах эрх нь бий.

2. ФИАТ мөнгө үргэлж үнэ цэнээ алдаж байдаг

Учир нь гэвэл энэхүү мөнгө маань цаасан. Хуучирсан, урагдсан мөнгийг мөнгөн урсгалаас гаргаж оронд нь шинэ мөнгө хэвлэх шаардлага жил бүр гардаг. Ихэнх тохиолдолд шинээр хэвлэгдэж байгаа мөнгөн дэвсгэртийн тоо устгалд орж байгаа мөнгөний тооноос илүү байдаг тал бий. Тиймээс ч зах зээл дээрх мөнгөний нийт нийлүүлэлт байнга ихсэж байдаг гэж хэлж болно. Ингээд л нийт мөнгөний нийлүүлэлт өсөж цаашид мөнгөний үнэ цэнэ унаж инфляц үүсэх нөхцөл бүрэлдэж байдаг.

3. Хуурамчаар мөнгө үйлдвэрлэх магадлал ихэснэ

Хуурамч мөнгө илэрлээ гэх мэдээ хэдхэн жилийн өмнө маш их явдаг байсныг санаж байна уу. Учир нь цаасан мөнгөн дэвсгэртийг үйлдвэрлэх бололцоо маш өндөр тул хуурамчаар хийх явдал их гардаг.

Ингээд харахнээ, бидний дунд орших асар том итгэлцэл гэдэг зүйл дээр л улс орнуудын эдийн засгийн үндэс нь тавигдсан байдаг байх нь.

Г.Дөлгөөн

Өдөр тутмын эдийн засаг: Аз жаргалын эффект

Нартай зуны эдгээр өдрүүдэд эдийн засгийн танд хэрхэн санагдаж байна? Муудаж байна уу, сайжирч байна уу, таг хэвэндээ зогсчхож уу? Манай улсын одоогийн макро эдийн засгийн үзүүлэлтээс хархад дотоодын нийт бүтээгдэхүүн 2017 оны эхний улиралд 4,2 хувийн өсөлттэй, инфляц 2,1 хувь дээр за тэгээд төлбөрийн тэнцлийн алдагдал багассан байна гээд цаасан дээр гарсан тоог харахад бол сэргэж буй шинж байна. Харин та бүхэнд хэрхэн мэдрэгдэж байна? Эерэг үү сөрөг үү?

Олон улсын нэр хүндтэй их сургууль болон судалгааны байгууллагуудын сүүлийн үеийн судалгаанаас харахад сөрөг буюу гутранги үзэлтэй байх нь эдийн засагт нөлөөлдөг байх нь. Хэрэв та аз жаргалтай байвал эдийн засагт эерэг нөлөө үзүүлнэ. Эдийн засаг муу байхад яаж аз жаргалтай байх юм бэ гэж та асууж магадгүй. Гэхдээ бодит байдал дээр эдийн засаг танд нөлөөлдөгтэй адилаар та ч эдийн засагт нөлөөлдөг байх нээ. Түүнчлэн, санхүү эдийн засгаас үүдэлтэй бус аз жаргал баяр баясгалан маш их бий. Тэгэхээр ер нь хувь хүний ерөнхий төлөв , баяр баяслын хэмжээ нь (санхүү эдийн засгаас үүдэлтэй байх албагүй) эдийн засагт нөлөөлнө.

Өөдрөг үзлийн эдийн засаг

Миамигийн бизнесийн их сургуулиас хийсэн судалгаан дээр хүмүүс нь илүү өөдрөг мужийн хувьд эдийн засгийн уналт сул, эдийн засгийн өргөжилт тэлэлт хүчтэй, сэргэлт хурдан байдаг гэжээ. Судалгааны хүрээнд хувь хүний өөдрөг байдлыг цаг агаар, спортын өөдрөг үзэл, улс төрийн өөдрөг үзлийн хэмжээн дээр тулгуурлан гаргасан байна. Нэг үгээр хэлбэл, дулаан нарлаг өдрүүд хүмүүсийг өөдрөг үзэлтэй болгодог бол дэмждэг спортын баг нь уралдаан тэмцээнд амжилттай байвал мөн л тухайн хүн өөдрөг зантай байдаг байх нь. Хувь хүний дэмждэг улс төрийн нам засгийн эрхэнд байхад тухай хүн мөн л өөдрөг байдаг аж. Ингээд эдийн засагтай шууд хамааралгүй эдгээр зүйлсээр хүний өөдрөг байдлыг хэмжээнд эдийн засгийн үзүүлэлтүүдтэй харилцан хамаарал буюу корреляц байгаа эсэхийг судлахад өөдрөг хүмүүс ихтэй муж нутагт эдийн засгийн байдал эерэг байсан нь тогтоогдсон байх нь.

Ингээд харахад бид одоо энэ зуны цагт сэтгэл хангалуун амарч, наадмын сайхан амралтаар аз жаргалтай байх л хэрэгтэй байх нь. Мэдээж л ямарваа нэгэн зүйлийг болохгүй нь гэж бодоод байвал болдоггүй. Тиймээс л эдийн засагт хүртэл өөдрөг хүлээлттэй байх нь эерэг үр дүнг авчирдаг байх нь. Энэ бол Аз жаргалын  эффект, өөдрөг үзлийн эдийн засаг.

Г.Дөлгөөн

ИНФОГРАФИК–ЭКСПОРТ гэж юу вэ?

Хүндэтгэсэн,

Г.Дөлгөөн

ИНФОГРАФИК - Кредит картны зохистой хэрэглээ

A link to a larger picture: Here 

Өдөр тутмын эдийн засаг: Кредит карт ашигтай юу?

Яг хэрэг болоод байхад алга болоод байдаг нэг зүйл бол МӨНГӨ. Бидний амьдралд мөнгөний нэн даруй чухал шаардлага гарах үе маш их тохиолддог. Харин энэхүү санхүүгийн асуудал бидэнд тулгархад ЗЭЭЛ гэсэн ойлголт дагаад гараад ирэх нь олонтой. Энэ үед бид найз нөхөд, эцэг эх, банк болон бусад санхүүгийн байгууллагаас мөнгө зээлэх сонголттой тулгардаг. Эдгээр бүх сонголт чамайг зээлийн бодит дарамтанд оруулж санхүүгийн тогтвортой байдалд чинь аюул учруулах нь элбэг. Түүнчлэн найз нөхөд, эцэг эх чинь яг чиний хүссэн хэмжээнд санхүүгийн дэмжлэг үзүүлэх боломжгүй байхад харин банк болон бусад санхүүгийн байгууллагаас зээл хүсэмжлэхэд гутлын улны зардал буюу нааш цааш явах зардлаас авахуулаад бүрдүүлэх бичиг баримт гээд л бөөн төвөг болж болох юм.

Харин эдгээр асуудлыг хялбархан шийдсэн нэгэн санхүүгийн хэрэгсэл бол КРЕДИТ карт. Тэгэхээр кредит карт гэж юу вэ?

Энгийнээр илэрхийлбэл карт эзэмшигч нь хүссэн үедээ картаасаа мөнгө зээлж, худалдан авалтаа хийсний дараа нь тодорхой хугацааны дотор хэрэглэсэн зээлээ төлөх нөхцөлтэй зээлийн карт юм.

За тэгвэл Кредит карт ашигтай юу?

Давуу тал:

• Хурд буюу таатай байдал – Мөнгөний хэрэгцээ гарсан үед маш хурднаар шийдэх боломж.
• Үнэгүй зээл буюу эргэн төлөлтийн хугацаа – Монголд хэрэглэгдэж байгаа зарим кредит картууд бэлэн бус гүйлгээний хүүг боломжийн багаар тавьдаг бөгөөд дунджаар 2 хувь байх нь олонтой. Түүнчлэн ихэнх кредит карт нь тодорхой хугацаанд зээлийн хүүг тэглэдэг бөгөөд тухайн хугацаанд эргэн төлөлтөө хийвэл ямарваа нэгэн хүү огт төлөхгүй. Мөн эргэн төлөлтийн хугацаа дунджаар сар байх бөгөөд 45-с 50 байх нь ч энгийн үзэгдэл болжээ.
• Кредит картын урамшуулал – кредит картаар гүйлгээ хийхэд өгөх урамшуулал их байдаг. Хөнгөлөлт, урамшуулал, бэлэг гээд л кредит картаар гүйлгээ хийх давуу талууд байдаг.
• Универсал – Кредит картууд нь бүх улсын мөнгөн тэмдэгтэд хувирах боломжтой буюу олон улсын эрхтэй байдаг.

Сул тал:

• Хэт их зарцуулалт – Кредит карт нь хэрэглэгчийг хэт их зарцуулалт хийхэд нөлөөлдөг. Ямар нэгэн санхүүгийн хязгаарлалт байхгүй тул хэрэглэгчид өөрийн хэрэглэвэл зохих хэмжээнээсээ илүү их хэрэглэх нь элбэг байдаг.
• Хүү – Энэ бол зээл. Төлбөр төлөх хугацаанаас хэтрүүлсэн тохиолдолд зээлийн хүү тооцогдож, торгууль төлөх цаашлаад хувь хүний зээлжих ретинг тань буурах өндөр эрсдэлтэй.
• Жилийн хураамж – Зарим картны хувьд жилийн хураамж нилээдгүй өндөр байх тохиолдол байдаг. 150$-300$ байхад та нэг их битгий гайхаарай.

Эндээс хамгийн их аюултай нь хэт их зарцуулалт болж таардаг. Өөрийн орлого буюу нөхөн төлбөр хийх чадвараас давсан хэмжээний зарцуулалт гаргах нь таныг зээлийн нүсэр дарамтанд оруулах болно.

Кредит карт ашигтай эсэх нь хувь хүний санхүүгийн дэг журамаас хамгийн их хамаарна. Кредит карт санхүүгийн илүү чөлөөтэй байдлыг санал болгодог нь үнэн ч санхүүгийн хариуцлагагүй хэн нэгэнд тохирохгүй эд гэдэг нь маргаангүй. Харин хэрэглээгээ сайтар хянадаг бол кредит карт таньд тусаа хүргэж чадна гэдэгт эргэлзэхгүй байна.

 

Г.Дөлгөөн

Өдөр тутмын эдийн засаг: Хөрөнгө оруулалт ХЭСЭГ-1

ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТ

Хөрөнгө  оруулалт гэдэг нь энгийнээр хэлэхэд ирээдүйд ашиг олох зорилготойгоор өнөөдөр худалдан авч болох зүйлс гэж ойлгож болж байна. Ид шидээр бол бараг мөнгөн дээр ЖЕМИНО шившлэг (уг нь curse) хийгээд байна гэсэн үг. Үржээл арвижаал, чи өөрөө нэг их зүйл хийхгүй. Гол нь юун дээр хөрөнгө оруулалт хийж, ямар санхүүгийн болон таваарын бүтээгдэхүүнийг авах вэ гэдэг шийдвэр л юм. Мэдээж чиний хийж буй хөрөнгө оруулалт чинь тодорхой хэмжигдэж болохуйц буюу цаг хугацаатай байх ёстой. За байр худалдаж ав, газар ав гээд хүмүүс ярьж байхыг бүгд л сонссон байх. Эдгээр хүмүүс тухайн байр нь хэдэн жилийн дараа одоогийнхоо үнээс хэд дахин өснө гэж бодсон болоод л энэхүү сонголтыг хийж хөрөнгө оруулалт хийж байгаа. Энэ нь таваарын захын бүтээгдэхүүн юм.

Эхний ээлжид хөрөнгө оруулалтын хэлбэр болон төрлүүдийн талаар мэддэг байх нь таны хөрөнгө оруулалтын шийдвэрт тус болно. 

Дээрхээс харахад уламжлалт буюу бидний хавьгүй илүү сайн мэдэх хөрөнгө оруулалтууд нь эрсдэл риск хамаагүй бага байгааг харж болно. Үүнээс гадна шууд болон шууд бус хөрөнгө оруулалт ч гэж хуваадаг.

Та хөрөнгө оруулалт хийхдээ зөвхөн нэг сонголтыг хийхээс илүүтэйгээр олон төрлийн хөрөнгө оруулалтын хэлбэрийг сонгож ингэснээрээ эрсдэлийг бууруулж болох юм.  Ийнхүү хөрөнгө оруулалтаа тархаан байрлуулснаар нэг хөрөнгө оруулалтаас гарч болзошгүй эрсдэлийг бусад хөрөнгө оруулалтаас орж ирэх ашгаар нөхөж нийт алдагдлаа багасгах боломжтой. Шууд шатаж байснаас ашиг багатай ч алдагдалгүй гарая гэсэн санаа юм.

Хөрөнгө оруулалт хийх гэж байгаа хүн бүхэн зайлшгүй бодож үзэх зүйл бол эрсдэл болон түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлсийн хоорондын хамаарлыг судалж дүгнэж үзэх хэрэгтэй.  Ямар ч зүйл дээр тухайн зүйлийнхээ талаар мэдлэг мэдээлэл хомс байвал амжилттай байх нь ховор. Мэдээж хөрөнгө оруулалт бүхэн 100 хувь ашиг амлахгүй буюу тодорхой хэмжээний эрсдэл байдаг бөгөөд одоо дээрх хөрөнгө оруулалтын хэлбэрүүдээ эрсдэлээр ангилаад үзье.

Хэлбэрүүд	Аюулгүй байдал	Эрсдэл	Ашиг
Энгийн хувьцаа	Дунд	Дунд	Дунд
Давуу эрхтэй хувьцаа	Дунд	Дунд	Их
Компанийн бонд	Дунд	Дунд	Их
Засгийн газрын бонд	Өндөр	Бага	Бага
Хамтын сан	Дунд	Дунд	Дунд
Үл хөдлөх хөрөнгө	Дунд	Дунд	Дунд
Опцион, Таваар, Дериватив, Үнэт метал, үнэт эдлэл	Бага	Их	тодорхойгүй

Дээрх хүснэгтээс харвал, уламжлалт хөрөнгө оруулалтын сонголтууд нь харьцангуй эрсдэл бага бөгөөд аюулгүй байдал өндөр байна. Дараагийн хэсэгт дээрх хөрөнгө оруулалтын сонголтуудыг нэг бүрт нь тусгайлан үзэж нийтлэх болно.

Г.Дөлгөөн

Өдөр тутмын Эдийн засаг: Татвар

Бидний улс орны хөгжилд хувь нэмрээ оруулж байгаа нэгэн хэлбэр нь татвар юм. Ямар ч улсын үйл ажиллагааны тогтвортой байдлыг хангах гол санхүүгийн их үүсвэр нь татварын орлого болдог. Татварын орлогоос дэд бүтэц болон нийгмийн халамж зэрэг зүйлсийг санхүүжүүлдэг тул бид татвараа төлснөөр иргэд өөрсдөдөө хөрөнгө оруулалт хийж байна гэж ойлгох нь зүйтэй. Тиймээс татварын талаар заавал мэдэх ёстой тойм мэдээлэлийг хүргэе.

Татвар нь ШУУД болон ШУУД БУС гэж 2 ангилагдах бөгөөд шууд татвар нь орлогын албан татвар зэрэг татвар төлөгчийн орлого, ашгийн дүнгээс шууд хамааруулан авч байгаа татварыг хэлдэг бол шууд бус татварт НӨАТ буюу бараа үйлчилгээний үнээр дамжуулан авч байгаа татварыг хэлдэг.

Хувь хүний хувьд: Орлогын татвар, Хэрэглээний татвар, Хөрөнгийн татвар, Өв залгамжлал, бэлэглэлийн татвар зэргийг төлнө. Хувь хүний орлогын хамгийн том эх үүсвэр нь цалингийн орлого буюу хөдөлмөр эрхэлсний орлого байдаг. Монгол улсад одоогийн байдлаар ХХОАТ-н хувь хэмжээ 10% байдаг.

ТООЦООЛОЛ: 1,000,000 төгрөгийн цалинтай бол НДШ 10%-г төлсний дараа татварт ногдох орлого 900,000₮ болно. Үүнээс ХХОАТ 90,000₮ бөгөөд ХХОАТ-н хөнгөлөлт буюу (84,000₮/12сар) 7000₮-г хасаж 83,000₮-г татварт төлнө. Ингээд эцсийн дүндээ 1,000,000-100,000-83,000=817,000₮-г гар дээрээ авна. 

Олон Улсын Валютын Сангийн EFF Хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх болсонтой холбогдуулж ХХОАТ-н хувь хэмжээнд өөрчлөлт оруулах болсон бөгөөд дараах байдлаар өөрчлөлт хийгдэхээр яригдаж байна. Ирэх 2018 оны нэгдүгээр сарын 1-ний өдрөөс эхлэн орлогын түвшингээс хамааруулж шатлал тогтоон 10, 15, 20, 25 хувиар орлогын албан татвар ногдуулах хувилбарыг танилцуулсан. Энэ нь 1,500,000 хүртэл төгрөгийн цалинтай бол ХХОАТ 10% хэвээрээ байна.

Тодруулбал:

1,500,000 - 2,500,000 -   төгрөгийн цалинтай бол 15%

2,500,000 - 3,500,000 -төгрөгийн цалинтай 20%

3,500,000-aaс дээш төгрөгийн цалинтай бол 25%  

Дээрх цалингийн шатлал нь НДШ, ЭМДШ-ийг хассан буюу татвар ногдуулах орлогын хэмжээ болно.

АНХААР: Энэхүү шатлал нь орлогын зөрүүд дээр оногдох тул  та 2,000,000 төгрөгийн цалинтай (НДШ, ЭМДШ хассан дүнгээр) бол шууд 15 хувиар татвар төлөхгүй. Харин 1,500,000 хүртэлх орлогодоо 10%, 1,500,000 дээш орлогодоо буюу 500,000 төгрөгтөө 15%-ийн татвар төлнө. 3,000,000 төгрөгийн цалинтай (НДШ, ЭМДШ хассан дүнгээр)  бол 1,500,000 хүртэлхдээ 10%, 1,500,000 - 2,500,000 хүртэлхдээ буюу 1,000,000 төгрөгтөө 15%, үлдэх 500,000 төгрөгтөө 20%-ийн татвар төлнө гэсэн үг юм. 4,000,000 төгрөгийн цалинтай (НДШ, ЭМДШ хассан дүнгээр)  бол 1,500,000 хүртэлхдээ 10%, 1,500,000 - 2,500,000 хүртэлхдээ буюу 1,000,000 төгрөгтөө 15%, 2,500,000 - 3,500,000 төгрөг хүртэлх буюу 1,000,000 төгрөгтөө 20%, үлдэх 500,000 төгрөгтөө 25%-ийн татвар төлнө.

Түүнчлэн жилд үзүүлэх татварын хөнгөлөлтийн хэмжээг дараах байдлаар үе шаттайгаар нэмэгдүүлэхээр төлөвлөөд байна:

2018 онд 120,000,

2019 онд 160,000,

2020 онд 200,000,

2021 оноос эхлэн 240,000 төгрөгийн татварын хөнгөлөлт үзүүлэхээр төлөвлөсөн байна.

Түүнчлэн, Хувь хүнд ногдох татвараас чөлөөлөх буюу хөнгөлөлт үзүүлэх олон янзын хэлбэр байдаг. Эдгээрээс цухас дурдвал

·         Тэтгэвэр, тэтгэмж, төлбөр

·         Даатгалын нөхөн төлбөр

·         Малын тоо толгойд ногдох орлого

·         НӨАТ-н урамшууллын орлого

·         Албан татвар төлөгчийн төрсөн буюу үрчилсэн хүүхэд гадаад дотоодын их дээд сургууль, коллежид байгаа бөгөөд түүний сургалтад төлсөн баримтаар нотлогдож байгаа төлбөрийн хэмжээнд хөнгөлөлт үзүүлнэ.

·         Мөн суралцаж байх хугацаандаа хөдөлмөрийн орлого олж албан татвар төлсөн бөгөөд улмаар сургалтын төлбөр төлсөн суралцагчийг мөн хөнгөлөлтөд хамааруулна.

·         Газар тариалангийн зориулалтаар иргэнд өмчлүүлсэн газрын татварыг 95%-р хөнгөлнө.

·         Орон сууцыг үл хөдлөх эд хөрөнгийн албан татвараас чөлөөлнө.

Татварын хөнгөлөлт буюу чөлөөлөлт эдлэхэд бүрдүүлэх баримтыг эндээс үзнэ үү.

Г.Дөлгөөн 

Монгол улсын хүрэх ёстой хөгжлийн түвшин, үүнд иргэн хүний оруулах хувь нэмэр

Олон тоосго нийлж байж л байшин босдог. Нэгж тоосго болгоны чанар сайн байж л чанартай бат бөт байшин сүндэрлэх ажээ.

Улсын хөгжил гэж юу вэ? Хэр өндөр түвшний хөгжилд хүрэх нь бидний зорилго вэ гэдгийг тодорхойлохоос өмнө хөгжил гэж яг юуг хэлэх вэ гэдгийг суурь үндэсийн хувьд тодорхойлох нь зүйтэй гэж үзэв. Улсын хөгжил зөвхөн эдийн засгийн үзүүлэлтүүд нэмэгдэж сайжирч буйгаар хэмжигдэх зүйл биш бөгөөд энгийнээр илэрхийлэхэд тухайн улсын иргэн бүр эдийн засаг болон нийгэм, эрүүл мэнд, боловсрол ба хувь хүний хувьд бүхий л талаараа эерэгээр өөрчлөгдөхийг хэлнэ. Хөгжил бол эерэг өөрчлөлт бөгөөд тухайн улсын иргэн бүрт мэдрэгдэж байж улсын хэмжээний хөгжил гэж үзнэ. Мэдээж эдийн засгийн өсөлт зайлшгүй байх нөхцөл мөн ч хүрэлцээтэй нөхцөл биш гэдгийг ойлгох нь зүй ёсны хэрэг болов уу. Тиймээс Монгол улсын хувьд хүрвэл зохих хөгжлийн түвшин нь зөвхөн эдийн засгийн дэвшилтээр хэмжигдэх учир үгүй юм. Хөгжил дэвшилд зааглах эцсийн цэг байхгүй бөгөөд бид зөвхөн цаг хугацаагаар л хязгаарлагдаж буйг хүн болгон ухамсарлах нь зүйтэй. Иймийн учир илүү оновчтой асуулт бол Монгол улс хэрхэн зөв замаар тогтвортой хөгжсөөр байх вэ? Хэр өндөр түвшний хөгжилд хүрэх нь зөв вэ гэдэг нь зохимжгүй асуулт бөгөөд бид хөгжил дэвшлээс хэзээ ч ханаж болохгүй бөгөөд тодорхой хөгжлийн түвшинд хүрэхэд тухайн нөхцөлд илүү олон асуудлууд урган гарах ба тэр хүрсэн дэвшил маань тухайн үед энгийн зүйл болж дахин дэвжиж хөгжихийг нийгэм шаардсаар байх болно. Бидний гол зорилго бол тогтвортой хөгжлийн замаар урагшлах юм.

Иргэн хүний хамгийн ихээр тус болж, улс орны хөгжилд хувь нэмрээ оруулах арга зам маш энгийн бөгөөд энэ нь өөрийн мэдлэгээ нэмэх юм. Цаашдаа өөрчлөлтийг хүлээн авах чадвартай иргэдтэй байж бид хөгжинө. Харин боловсролтой буюу мэдлэгтэй иргэд л энэхүү өөрчлөлтийг хүлээн авч чадах чадвартай байх бөгөөд эдгээр иргэд маань л эерэг өөрчлөлтийг зөв замаар авч явах, нийгмийн болон улс төрийн , эдийн засгийн зөв шийдвэрийг гаргах ёстой. Боловсролоо дээшлүүлж илүү их мэдлэгийг хуримтлуулж мөн нийгэмд идэвхтэй байж өөрийн дуу хоолойг өөр хэн нэгнээр бус өөрөө хүргэж сурах нь иргэн хүнээс гарч болох хамгийн өндөр хувь нэмэр болно. Бид зөв замаар хөгжил цэцэглэлтэд хүрэх эсэх нь эцсийн дүндээ бидний гаргаж буй шийдвэр нь зөв үү үгүй юу гэдэг дээр л зангилагдаж байдаг. Хөгжилд хөтлөх шийдвэр бодлого нь зөвхөн бодлого баригчдад, улс төрийнхөн, томоохон пүүс корпорацуудад байдаг гэсэн ойлголт маш буруу бөгөөд эцсийн том хүч, унтаж буй бар бол ард иргэд байдаг. Төрөөс гаргаж буй шийдвэр буруу байсан ч түүнийг  мэдээд хэлэх иргэд дутмаг байгаа нь хөгжлөөс чирээд буй хэн ч хэлэхгүй байгаа шалтгаан бөгөөд иргэд маань болвсрол тааруу байна. Боловсрол нь мэдлэг болон сэтгэхүйн чадварыг өндрөөр дээшлүүлдэг. Боловсролтой буюу мэдлэгтэй хүмүүс тодорхойгүй болон хүнд хэцүү байдалд хамгийн зөв шийдвэрийг гаргадаг. Мэдлэгтэй хүмүүс л өөрчлөлт шинэчлэлийг илүү хүлээж авахдаа сайн бөгөөд тэрхүү өөрчлөлт нь зөв үү буруу гэдэгт дүн шинжилгээ хийх чадавх илүү тул зөв шийдвэрийг гаргах магадлал тун өндөр. Боловсролтой иргэдэд бодон тунгаах, өөр өнцгөөс нь харах, туйлшрахгүй байх, бусдын санал бодолд дүн шинжилгээ хийж бусдын зан чанар болон бодол санааг хүлээн зөвшөөрөх, ойлгох чадвар илүү суусан байдаг. Тиймээс улс төрийн хувьд ч гэсэн бусдыг тархи угаалтад бага автдаг өөрийн шийдвэрийг маш сайн тунгаан бодож, олон талаас нь харсны эцэст гаргах бөгөөд энэ нь өөрөө эрх баригчдыг илүү ухаалаг буюу зөв бодлого барихаас өөр аргагүй болгож шахаанд оруулдаг ажээ. Иргэд нь ухаалаг, мэдлэгтэй байхад шийдвэр гаргагч нар түүнээс илүү ухаалаг байх хэрэгтэй болно, мөн түүнчлэн иргэд ухаалаг байхад бизнесийн орчин илүү их өрсөлдөөнтэй болж түүний дундаас хамгийн шилдэг санаа шийдэл урган гарч бизнес хөгжих ба иргэд нь ухаалаг, мэдлэгтэй байхад ажилчдын ажлын бүтээмж эрс дээшилж цаашлаад гайхалтай шийдлүүд урган гарч нийт эдийн засагч эерэг нөлөө үзүүлнэ. Боловсролтой ухаалаг иргэд зөвхөн эдийн засгийн үзүүлэлт бүх зүйл биш гэдгийг мэдэх тул байгаль орчин, эрүүл мэнд гээд бүх салбар орхигдолгүй жинхэнэ тогтвортой хөгжлийг цогцлоож чадна. Ухаалаг ба мэдлэгтэй иргэд, төрөөс юуг хүсэхээ мэднэ, мөн төрийн шийдвэр зөв бурууг ч шүүх цэнлүүртэй байх тул улс төрийн шийдвэр болон хууль эрх зүйн орчин ч дээшилж, улсаас явуулж буй эдийн засгийн бодлогууд илүү оновчтой бас хүртээмжтэй болж эхлэх бөгөөд илүү ухаантай иргэдтэй байхад бэлэн мөнгө тараах улиг болсон стратегид хэн ч дахин хууртахгүй болно. Иргэд ухаалаг , мэдлэгтэй боловсролтой тул олон нийтийн дуу хоолой байнга гарч тэнэг юм шиг дүлий дүмб суудаг цаг өнгөрч, хүн болгон хувьцааний зах зээлийн мэдлэгтэй болж санхүү болон эдийн засгийн мэдлэгээ дээшлүүлэх тул төрөөс явуулж буй эдийн засгийн бодлого хэр оновчтой хэн нэгнээр хэлүүлж хэдхэн тоо статистикт хууртахгүй дүгнэх чадвартай болно.

Баладачи 2008[1] онд хийсэн судалгаагаар эдийн засгийн өсөлт болон улсаас гаргаж буй боловсролын зардал хоёрын хооронд эерэг хамааралтай байгааг тогтоосон байдаг. Түүнчлэн 2009 онд хийгдсэн “Эдийн засгийн өсөлтөнд оруулах боловсролын хувь нэмэр”[2] гэх судалгаагаар бага, дунд болон дээд сургуулийн элсэлтийн хэмжээ нь эдийн засгийн өсөлтөнд шууд эерэг нөлөөтэй байгааг гаргаж ирсэн байдаг бөгөөд энэхүү үр дүн нь 1992 онд хийгдсэн Манкиу, Ромер ба Вейл[3] нарын болон 1991 онд хийгдсэн Баррогын судалгаануудаас гарсан үр дүнтэй ижил байдаг байна. Түүнчлэн, 1991 онд Дэлхийн Банкны хийсэн судалгаанаас авч үзэхэд боловсрол нь хүмүүсийн өөрийгөө болон дэлхийг авч үзэх бодлийг өргөжүүлж баяжуулдаг ба хувь хүний амьдралын түвшинд эерэг нөлөөтэйгээр барахгүй цаашид  нийгэмд эерэг нөлөө үзүүлдэг байна. 1998 онд хийгдсэн Лопезийн судалгаанд[4], ямар ч улс орон боловсролд хөрөнгө оруулалт хийхгүйгээр эдийн засгийн хөгжилд хүрсэн тохиолдол үгүй гэж тодотгосон байдаг.

Боловсролтой хүмүүс эрүүл мэнддээ санаа тавих нь илүү байх тул нийт улсын хүн амийн эрүүл мэндийн түвшин эрс сайжирч эрүүл мэндийн салбар зарцуулж буй төсөвт эрс хөнгөлөлт үүсгэнэ. Боловсролтой хүмүүс байгаль орчин хэр их чухал вэ гэдгийг сайн мэдэх тул байгаль орчин ээлтэй төсөл хөтөлбөрийг дэмжиж, байгальд хор нөлөөтэй зүйлд эрс эсрэг байр суурийг барьж нийгмийн шийдвэрт нөлөөлнө. Мэдлэгтэй ухаалаг иргэдтэй байхад хөрөнгийн хуваарилалт жигд явагдаж ядуу буурайн тоо эрс багасаж, мэдлэгтэй иргэдтэй байхад нийгэм доторх зөрчил эрс буурч, үйлдвэрлэлийн бүтээмж дээшилж шинэлэг шинэ технологийн дэвшил нэвтэрч, дэд бүтэц болон үйлдвэрлэлийн чухлыг ойлгон дэмжиж эдийн засгийн өсөлтөд эерэгээр нөлөөлж эцсийн эцэст Монгол улс зөв замаар хөгжих болно. Тиймээс иргэд өөрийн боловсролоо нэмж өөрсдийн мэдлэгээ зузааруулах нь Монгол улсын хөгжил цэцэглэлтэд хамгийн хүчтэйгээр бөгөөд цаашид урт хугацаанд байнга нөлөөлөх хамгийн шилдэг хүчин зүйл байх болно гэдэгт итгэлтэй байна.  

Г.Дөлгөөн

---

[1] E. Baldacci, C.Benedic, Social Spending, Human Capital, and Growth in Developing Countries, 2008.

[2] Arusha V. Cooray , The role of education in economic growth University of Wollongong, 2009.

[3] Mankiw, Romer and Weil (1992).

[4] E. Lopez, Patricia Gurin, Education and Understanding Structural Causes for Group Inequalities, 2008.